Diagnostyka chorób układu moczowego, a zwłaszcza nerek, w dużym stopniu opiera się na wynikach badań laboratoryjnych, w tym na analizie ogólnej moczu. Badania te służą pomocą w rozpoznawaniu chorób i ich powikłań oraz w monitorowaniu leczenia. Zwykła analiza moczu przynosi cenne informacje dla pacjenta i jego lekarza, nie tylko o funkcjonowaniu układu moczowego ale także o pracy wielu innych narządów.
Najczęstszą przyczyną dolegliwości ze strony układu moczowego są zakażenia. Objawy zakażeń układu moczowego charakteryzują się :
- pieczeniem/swędzeniem podczas oddawania moczu,
- częstym oddawaniem moczu,
- nietrzymaniem moczu,
- bólem w okolicach podbrzusza
- podwyższona temperaturą ciała.
Rozpoznanie zakażenia układu moczowego ustala się na podstawie wywiadu, objawów klinicznych oraz badań laboratoryjnych.
Analiza ogólna moczu
Badanie moczu należy do podstawowych badań laboratoryjnych w rozpoznawaniu chorób nerek i dróg moczowych oraz w wykrywaniu chorób ogólnoustrojowych powodujących zmiany w składzie moczu. Ilość wydalanego moczu w ciągu doby przez zdrowego dorosłego człowieka wynosi około 600-2500ml i zależy od ilości przyjmowanych płynów, diety, temperatury otoczenia oraz wielu innych czynników. Na badanie ogólne moczu składają się oznaczenia właściwości fizycznych takich jak:
Barwa
Barwa moczu zależy od powstałych w toku przemian metabolicznych substancji barwnych wydalanych z moczem. Substancją barwną jest fizjologiczny składnik moczu zwany urochrom, który daje różne nasilenie barwy żółtej zależnej od stopnia nawodnienia. Mocz rozcieńczony przyjmuje barwę od wodojasnej do słomkowożółtej, gdy człowiek jest odwodniony a mocz zagęszczony mocz przybiera barwę ciemnożółtą. Kolor czerwony może być spowodowany domieszką krwi, obecnością hemoglobiny, niektórych leków a także może świadczyć o spożywaniu czerwonych buraków. Barwa intensywnie żółta do brązowej może świadczyć o obecności bilirubiny wydzielanej w wątrobie.
Przejrzystość
Świeżo oddany mocz zdrowego człowieka jest przejrzysty. Dłużej przechowywany mętnieje ze względu na rozkład substancji w nim zawartych, a także z powodu namnażania w nim bakterii. Zmętnienie moczu może być wywołane zwiększoną zawartością elementów takich jak : krwinki, nabłonki, drobnoustroje, śluz, związki mineralne a szczególnie zawartością moczanów i fosforanów.
Odczyn (pH)
Mocz prawidłowy jest lekko kwaśny ( pH pomiędzy 5,0 a 6,0 ). Dieta bogatobiałkowa powoduje zakwaszenie moczu, natomiast dieta jarska jego alkalizację. Pierwsza poranna porcja moczu zazwyczaj jest kwaśna, natomiast alkaliczne pH moczu częściej występuje u dzieci. Pomiar pH moczu jest szczególnie przydatny u chorych z zaburzeniami gospodarki kwasowo-zasadowej oraz w sytuacjach gdy stosowane leczenie wymaga alkalizacji lub zakwaszania moczu ( np. kamica moczowa ).
Gęstość
Gęstość ( ciężar ) moczu jest związana z możliwością zagęszczania i rozcieńczania moczu przez nerki. Na wartość gęstości wpływa głównie stężenie elektrolitów, glukozy, fosforanów i węglanów w moczu. Gęstość względna prawidłowego moczu waha się w granicach 1,016-1,022 i zależy od stężenia i masy składników w nim rozpuszczonych oraz od zdolności nerek do zagęszczania i rozcieńczania moczu.
Białko
Białkomocz jest najczęściej spotykanym objawem chorób nerek. Może on być także towarzyszyć chorobom niezwiązanym bezpośrednio z nerkami ( np. wady serca ) lub nieprawidłowością układu moczowego ( np. przerost prostaty, infekcje dróg moczowych, wypadanie pochwy, krwiomocz pozanerkowy ). Wykrycie tzw. albuminurii jest w wielu przypadkach pierwszym uchwytnym objawem choroby nerek u chorych bez klinicznych objawów tego schorzenia.
Glukoza
W moczu prawidłowym glukoza nie występuje lub występuje w ilościach śladowych. Pojawia się w moczu dopiero po przekroczeniu progu nerkowego, tzn. kiedy jej stężenie we krwi jest wyższe niż 180mg/dl ( 10 mmol/l).
Ciała ketonowe
Do ciał ketonowych należą : aceton, kwas acetooctowy i kwas beta-hydroksymasłowy. Pojawiają się w moczu przy zaburzeniach przemiany lipidowej i węglowodanowej czyli w kwasicy ketonowej, w biegunkach, przy diecie ubogowęglowodanowej i bogatotłuszczowej, po wymiotach, w głodzeniu, po wysiłku fizycznym.
Barwniki żółciowe
Barwniki żółciowe ( bilirubina, urobilinogen ) oznaczane w moczu mają jedynie marginalne znaczenie w diagnostyce schorzeń wątroby. Mogą być użyteczne w różnicowaniu żółtaczek, szczególnie hemolitycznej od wątrobowej.
Kreatynina
Oznaczenie stężenia kreatyniny w moczu służy do wyliczenia wartości klirensu kreatyniny.
Krwinki czerwone
Występują w moczu sporadycznie. U kobiet w większych ilościach spotykane są krótko przed lub po menstruacji, dlatego nie zaleca się w tym czasie wykonywać analizy ogólnej moczu. Hematuria ( krwiomocz ) jest jednym z podstawowych objawów schorzeń układu moczowego. Erytrocyty pojawiają się w moczu w większych ilościach w przebiegu zapaleń układu moczowego, gruźlicy i kamicy moczowej.
Krwinki białe
Występują w moczu prawidłowym w śladowej ilości. Ich zwiększona ilość pojawia się najczęściej w infekcjach.
Komórki nabłonkowe
Są stałym składnikiem moczu. W moczu prawidłowym pojawiają się nabłonki płaskie, wielokątne, pochodzące z dolnych dróg moczowych. W chorobach układu moczowego pojawiają się nabłonki okrągłe pochodzące z górnego odcinka dróg moczowych. Obecność nabłonka z zewnętrznych narządów płciowych lub z cewki moczowej świadczy o nieprawidłowym pobraniu próbki moczu. Czasem wyróżnia się komórki warstwy głębszej i powierzchniowej sugerując, że komórki głębszej warstwy obecne są w moczu w przypadku raka urotelialnego, kamicy moczowodowej i wodonercza.
Wałeczki
Powstają w kanalikach i cewkach zbiorczych układu moczowego w wyniku zagęszczania moczu. Wszystkie rodzaje wałeczków pochodzą z nerek. Rozróżnia się wałeczki : szklice, ziarniste i nabłonkowe, erytrocytarne, leukocytarne, woskowe, tłuszczowe i lipidowe. W moczu fizjologicznym mogą pojawiać się jedynie pojedyncze wałeczki szkliste. Wałeczkom zawsze towarzyszy białkomocz.
Śluz
W moczu może również pojawić się śluz, którego ilość wzrasta w chorobach zapalnych nerek.
Bakterie
Są składnikiem patologicznym moczu. Ich nieduża ilość zazwyczaj nie ma znaczenia ze względu na ewentualność zakażenia próbki florą. W przebiegu infekcji dróg moczowych w moczu, oprócz bakterii mogą pojawiać się również drożdże, grzyby i pierwotniaki. W przypadku pojawienia się większej ilości bakterii, pacjentom zleca się posiew w moczu w kierunku bakterii, aby przepisać odpowiednią antybiotykoterapię.
Składniki mineralne
Ich obecność jest zależna od pH naszego moczu i diety. W moczu kwaśnym pojawiają się kryształy szczawianiu wapnia i kwasu moczowego, a w moczu alkalicznym obecne są kryształy fosforanu wapniowego i magnezowego oraz moczanu amonu. W większości przypadków obecność kryształów w moczu nie ma znaczenia diagnostycznego, gdyż zazwyczaj po chłodzeniu moczu w chłodziarce łatwo dochodzi pojawiania się kryształów w moczu.
Przygotowanie pacjenta do pobrania próbki moczu
- Zaleca się, aby przed badaniem moczu Pacjent stosował się do ogólnych zaleceń takich samym jak w przypadku badania krwi.
- Oddaje się mocz poranny, uzyskany po przerwie nocnej.
- W ilości około 50 ml (od 30 do 100 ml).
- Uzyskany po uprzednim dokładnym umyciu krocza.
- Pochodzący ze „środkowego strumienia” – pierwszą, niewielką ilość moczu zawierającą bakterie i nabłonki z cewki moczowej należy oddać do toalety, kolejną do pojemnika.
- Dostarczony do laboratorium w odpowiednim jednorazowym pojemniku (jałowy) najlepiej do 2 godzin od momentu pobrania (nie należy dotykać wewnętrznych ścian pojemnika).
- Przed badaniem nie należy spożywać alkoholu oraz nie zaleca się palenia papierosów.
Uwaga!
- Kobiety nie powinny oddawać moczu do badania na 3 dni przed i 3 dni po miesiączce, by uniknąć fałszywie dodatniego wyniku poprzez dostanie się krwi menstruacyjnej do próbki moczu.
- Do pobierania moczu u noworodków i niemowląt stosuje się woreczki z hipoalergiczną taśmą klejącą. Krocze dziecka należy obmyć wodą i mydłem, a następnie umieścić woreczek wokół narządu moczowego, dociskając taśmę klejącą do krocza. Zawartość pojemnika sprawdzać, co 10-15 minut.
Przygotowanie do badania dobowej zbiórki moczu
- Przygotować czysty pojemnik o objętości 2-3 litry z podziałką, zamykany.
- Dobową zbiórkę rozpoczyna się o godzinie 6:00 rano w dniu poprzedzającym badanie.
- Mocz po nocy o godzinie 6:00 rano oddać do toalety, zapisać czas oddania moczu.
- Od tej pory każdą porcję moczu zbierać do jednego przygotowanego wcześniej naczynia do godziny 6:00 rano dnia następnego.
- Odnotować czas ostatniej porcji moczu.
- Zmierzyć otrzymaną objętość moczu.
- Pojemnik opisać: nazwiskiem, imieniem, datą i podać objętość całej zebranej zbiórki moczu.
- Zebrany mocz dokładnie wymieszać, odlać 50 – 100 ml do jednorazowego pojemnika na mocz, dostarczyć do laboratorium.
- W zleceniu podać dokładny czas rozpoczęcia i zakończenia zbiórki oraz dokładną objętość moczu.