Diagnostyka chorób układu moczowego, a zwłaszcza nerek, w dużym stopniu opiera się na wynikach badań laboratoryjnych, w tym na analizie ogólnej moczu. Badania te służą pomocą w rozpoznawaniu chorób i ich powikłań oraz w monitorowaniu leczenia. Zwykła analiza moczu przynosi cenne informacje dla pacjenta i jego lekarza, nie tylko o funkcjonowaniu układu moczowego ale także o pracy wielu innych narządów.

Najczęstszą przyczyną dolegliwości ze strony układu moczowego są zakażenia. Objawy zakażeń układu moczowego charakteryzują się :

pieczeniem/swędzeniem podczas oddawania moczu,
częstym oddawaniem moczu,
nietrzymaniem moczu,
bólem w okolicach podbrzusza
podwyższona temperaturą ciała.

Rozpoznanie zakażenia układu moczowego ustala się na podstawie wywiadu, objawów klinicznych oraz badań laboratoryjnych.

Analiza ogólna moczu

Badanie moczu należy do podstawowych badań laboratoryjnych w rozpoznawaniu chorób nerek i dróg moczowych oraz w wykrywaniu chorób ogólnoustrojowych powodujących zmiany w składzie moczu. Ilość wydalanego moczu w ciągu doby przez zdrowego dorosłego człowieka wynosi około 600-2500ml i zależy od ilości przyjmowanych płynów, diety, temperatury otoczenia oraz wielu innych czynników. Na badanie ogólne moczu składają się oznaczenia właściwości fizycznych takich jak:

Barwa

Barwa moczu zależy od powstałych w toku przemian metabolicznych substancji barwnych wydalanych z moczem. Substancją barwną jest fizjologiczny składnik moczu zwany urochrom, który daje różne nasilenie barwy żółtej zależnej od stopnia nawodnienia. Mocz rozcieńczony przyjmuje barwę od wodojasnej do słomkowożółtej, gdy człowiek jest odwodniony a mocz zagęszczony mocz przybiera barwę ciemnożółtą. Kolor czerwony może być spowodowany domieszką krwi, obecnością hemoglobiny, niektórych leków a także może świadczyć o spożywaniu czerwonych buraków. Barwa intensywnie żółta do brązowej może świadczyć o obecności bilirubiny wydzielanej w wątrobie.

Przejrzystość

Świeżo oddany mocz zdrowego człowieka jest przejrzysty. Dłużej przechowywany mętnieje ze względu na rozkład substancji w nim zawartych, a także z powodu namnażania w nim bakterii. Zmętnienie moczu może być wywołane zwiększoną zawartością elementów takich jak : krwinki, nabłonki, drobnoustroje, śluz, związki mineralne a szczególnie zawartością moczanów i fosforanów.

Odczyn (pH)

Mocz prawidłowy jest lekko kwaśny ( pH pomiędzy 5,0 a 6,0 ). Dieta bogatobiałkowa powoduje zakwaszenie moczu, natomiast dieta jarska jego alkalizację. Pierwsza poranna porcja moczu zazwyczaj jest kwaśna, natomiast alkaliczne pH moczu częściej występuje u dzieci. Pomiar pH moczu jest szczególnie przydatny u chorych z zaburzeniami gospodarki kwasowo-zasadowej oraz w sytuacjach gdy stosowane leczenie wymaga alkalizacji lub zakwaszania moczu ( np. kamica moczowa ).

Gęstość

Gęstość ( ciężar ) moczu jest związana z możliwością zagęszczania i rozcieńczania moczu przez nerki. Na wartość gęstości wpływa głównie stężenie elektrolitów, glukozy, fosforanów i węglanów w moczu. Gęstość względna prawidłowego moczu waha się w granicach 1,016-1,022 i zależy od stężenia i masy składników w nim rozpuszczonych oraz od zdolności nerek do zagęszczania i rozcieńczania moczu.

Białko

Białkomocz jest najczęściej spotykanym objawem chorób nerek. Może on być także towarzyszyć chorobom niezwiązanym bezpośrednio z nerkami ( np. wady serca ) lub nieprawidłowością układu moczowego ( np. przerost prostaty, infekcje dróg moczowych, wypadanie pochwy, krwiomocz pozanerkowy ). Wykrycie tzw. albuminurii jest w wielu przypadkach pierwszym uchwytnym objawem choroby nerek u chorych bez klinicznych objawów tego schorzenia.

Glukoza

W moczu prawidłowym glukoza nie występuje lub występuje w ilościach śladowych. Pojawia się w moczu dopiero po przekroczeniu progu nerkowego, tzn. kiedy jej stężenie we krwi jest wyższe niż 180mg/dl ( 10 mmol/l).

Ciała ketonowe

Do ciał ketonowych należą : aceton, kwas acetooctowy i kwas beta-hydroksymasłowy. Pojawiają się w moczu przy zaburzeniach przemiany lipidowej i węglowodanowej czyli w kwasicy ketonowej, w biegunkach, przy diecie ubogowęglowodanowej i bogatotłuszczowej, po wymiotach, w głodzeniu, po wysiłku fizycznym.

Barwniki żółciowe

Barwniki żółciowe ( bilirubina, urobilinogen ) oznaczane w moczu mają jedynie marginalne znaczenie w diagnostyce schorzeń wątroby. Mogą być użyteczne w różnicowaniu żółtaczek, szczególnie hemolitycznej od wątrobowej.

Kreatynina

Oznaczenie stężenia kreatyniny w moczu służy do wyliczenia wartości klirensu kreatyniny.

Krwinki czerwone

Występują w moczu sporadycznie. U kobiet w większych ilościach spotykane są krótko przed lub po menstruacji, dlatego nie zaleca się w tym czasie wykonywać analizy ogólnej moczu. Hematuria ( krwiomocz ) jest jednym z podstawowych objawów schorzeń układu moczowego. Erytrocyty pojawiają się w moczu w większych ilościach w przebiegu zapaleń układu moczowego, gruźlicy i kamicy moczowej.

Krwinki białe

Występują w moczu prawidłowym w śladowej ilości. Ich zwiększona ilość pojawia się najczęściej w infekcjach.

Komórki nabłonkowe

Są stałym składnikiem moczu. W moczu prawidłowym pojawiają się nabłonki płaskie, wielokątne, pochodzące z dolnych dróg moczowych. W chorobach układu moczowego pojawiają się nabłonki okrągłe pochodzące z górnego odcinka dróg moczowych. Obecność nabłonka z zewnętrznych narządów płciowych lub z cewki moczowej świadczy o nieprawidłowym pobraniu próbki moczu. Czasem wyróżnia się komórki warstwy głębszej i powierzchniowej sugerując, że komórki głębszej warstwy obecne są w moczu w przypadku raka urotelialnego, kamicy moczowodowej i wodonercza.

Wałeczki

Powstają w kanalikach i cewkach zbiorczych układu moczowego w wyniku zagęszczania moczu. Wszystkie rodzaje wałeczków pochodzą z nerek. Rozróżnia się wałeczki : szklice, ziarniste i nabłonkowe, erytrocytarne, leukocytarne, woskowe, tłuszczowe i lipidowe. W moczu fizjologicznym mogą pojawiać się jedynie pojedyncze wałeczki szkliste. Wałeczkom zawsze towarzyszy białkomocz.

Śluz

W moczu może również pojawić się śluz, którego ilość wzrasta w chorobach zapalnych nerek.

Bakterie

Są składnikiem patologicznym moczu. Ich nieduża ilość zazwyczaj nie ma znaczenia ze względu na ewentualność zakażenia próbki florą. W przebiegu infekcji dróg moczowych w moczu, oprócz bakterii mogą pojawiać się również drożdże, grzyby i pierwotniaki. W przypadku pojawienia się większej ilości bakterii, pacjentom zleca się posiew w moczu w kierunku bakterii, aby przepisać odpowiednią antybiotykoterapię.

Składniki mineralne

Ich obecność jest zależna od pH naszego moczu i diety. W moczu kwaśnym pojawiają się kryształy szczawianiu wapnia i kwasu moczowego, a w moczu alkalicznym obecne są kryształy fosforanu wapniowego i magnezowego oraz moczanu amonu. W większości przypadków obecność kryształów w moczu nie ma znaczenia diagnostycznego, gdyż zazwyczaj po chłodzeniu moczu w chłodziarce łatwo dochodzi pojawiania się kryształów w moczu.

Przygotowanie pacjenta do pobrania próbki moczu

Zaleca się, aby przed badaniem moczu Pacjent stosował się do ogólnych zaleceń takich samym jak w przypadku badania krwi.
Oddaje się mocz poranny, uzyskany po przerwie nocnej.
W ilości około 50 ml (od 30 do 100 ml).
Uzyskany po uprzednim dokładnym umyciu krocza.
Pochodzący ze „środkowego strumienia” – pierwszą, niewielką ilość moczu zawierającą bakterie i nabłonki z cewki moczowej należy oddać do toalety, kolejną do pojemnika.
Dostarczony do laboratorium w odpowiednim jednorazowym pojemniku (jałowy) najlepiej do 2 godzin od momentu pobrania (nie należy dotykać wewnętrznych ścian pojemnika).
Przed badaniem nie należy spożywać alkoholu oraz nie zaleca się palenia papierosów.

Uwaga!

Kobiety nie powinny oddawać moczu do badania na 3 dni przed i 3 dni po miesiączce, by uniknąć fałszywie dodatniego wyniku poprzez dostanie się krwi menstruacyjnej do próbki moczu.
Do pobierania moczu u noworodków i niemowląt stosuje się woreczki z hipoalergiczną taśmą klejącą. Krocze dziecka należy obmyć wodą i mydłem, a następnie umieścić woreczek wokół narządu moczowego, dociskając taśmę klejącą do krocza. Zawartość pojemnika sprawdzać, co 10-15 minut.

Przygotowanie do badania dobowej zbiórki moczu

Przygotować czysty pojemnik o objętości 2-3 litry z podziałką, zamykany.
Dobową zbiórkę rozpoczyna się o godzinie 6:00 rano w dniu poprzedzającym badanie.
Mocz po nocy o godzinie 6:00 rano oddać do toalety, zapisać czas oddania moczu.
Od tej pory każdą porcję moczu zbierać do jednego przygotowanego wcześniej naczynia do godziny 6:00 rano dnia następnego.
Odnotować czas ostatniej porcji moczu.
Zmierzyć otrzymaną objętość moczu.
Pojemnik opisać: nazwiskiem, imieniem, datą i podać objętość całej zebranej zbiórki moczu.
Zebrany mocz dokładnie wymieszać, odlać 50 – 100 ml do jednorazowego pojemnika na mocz, dostarczyć do laboratorium.
W zleceniu podać dokładny czas rozpoczęcia i zakończenia zbiórki oraz dokładną objętość moczu.